Drinkwaterleidingen lopen door heel Nederland. De temperatuur van het drinkwater, dat door deze leidingen stroomt, kun je benutten voor het verwarmen en koelen van woningen en gebouwen. Dat gebeurt al in diverse regio’s, maar heeft nog veel meer potentie voor de energietransitie. Hoe zit dat dan? Branchevereniging Bodemenergie sprak hierover met Ewout Hekhuizen van Dunea Warmte en Koude.

Door: Ineke van den Oever (VHGM)

Wat doet Dunea precies en wat doet Dunea Warmte & Koude?

Dunea is een drinkwaterbedrijf dat drinkwater produceert en distribueert aan ruim 1,3 miljoen klanten in het westelijk deel van Zuid-Holland. Dit doen wij al bijna 150 jaar. Dunea Warmte & Koude is een paar jaar geleden als dochterbedrijf van Dunea gestart. Dunea Warmte & Koude verkoopt de warmte en koude, die afkomstig is uit de waterleidingen van Dunea. Dat zit zo: waterleidingen bevattenen thermische energie, die koud is in de winter en relatief warm is in de zomer. Die warmte en koude kun je opslaan in een bodemenergiesysteem voor seizoensopslag, zodat je de natuurlijke warmte van het water kunt gebruiken in de winter en de natuurlijke koude in de zomer, of rechtstreeks aan een warmtepomp kunt leveren. De combinatie met opslag in de bodem door middel van een bodemenergiesysteem ligt daarbij heel erg voor de hand.

Aan welke temperaturen moet je dan denken?

Dat verschilt, we hebben twee bronnen. Dunea maakt drinkwater voor 17 gemeenten met behulp van oppervlaktewater uit de Afgedamde Maas. Er lopen grote transportleidingen vanaf de afgedamde Maas bij Brakel naar de duinen, daar gaat gezuiverd rivierwater doorheen. Het water heeft dan de temperatuur van de rivier van 2 tot 25 graden. Het water gaat vervolgens de duinen in, wordt geïnfiltreerd, weer onttrokken, gezuiverd en vervolgens naar de klant getransporteerd als drinkwater. Dat drinkwater is tussen de 8 en 17 graden.

Daar heb je meteen de belangrijkste reden te pakken, dat we ook met aquathermie aan de slag zijn gegaan. De potentie voor energie uit dat drinkwater is namelijk afhankelijk van hoeveel water er door de leidingen heengaat en de temperatuur ervan. We hebben dus die grote rivierwaterleidingen. Die zijn anderhalve meter in doorsnede. Daar gaat al het water voor onze 1,3 miljoen klanten doorheen naar de locaties voor drinkwaterproductie. Dunea heeft drie productielocaties voor het drinkwater, waarvan twee hele grote. Daarvandaan gaan ook weer hele grote leidingen de voorzieningsgebieden in. Wij hebben de ervaring dat transportleidingen door een woonwijk vaak voldoende debiet bieden om warmte en koude uit te halen.

Hoeveel aquathermieprojecten heeft Dunea op dit moment?

Een mooi en volledig operationeel project is Westfield Mall of the Netherlands. Omdat dit winkelcentrum voornamelijk behoefte heeft aan koeling, leveren wij dat vanuit het drinkwater. De koude van het drinkwater wordt opgeslagen in de bodem, met een WKO-systeem, en wordt ’s zomers gebruikt om het winkelcentrum mee te koelen. Tijdens het koelen warmt het water op en dit wordt ook in de bodem opgeslagen, om het gebouw in de winter mee te verwarmen. Door de hoge vraag naar koeling, zou er zonder aanvullende maatregelen meer warmte dan koude in de bodem opgeslagen worden. Het water dat vanaf de rivier naar de duinen wordt gepompt, zorgt ervoor dat het bodemenergiesysteem in balans blijft. Dit wordt regeneratie genoemd.

Hoe gaat zoiets in z’n werk, hoe komt een drinkwaterbedrijf aan een duurzaam energieproject?

In de opstartfase van Dunea Warmte & Koude zijn we via gemeente Leidschendam-Voorburg in contact gekomen met Unibail-Rodamco-Westfield, het vastgoedbedrijf en eigenaar van Westfield Mall of the Netherlands. Unibail was al bezig met de plannen voor verduurzaming van het klimaatsysteem van het winkelcentrum en had daar ook een adviesbureau voor ingeschakeld, Techniplan. Voor de regeneratie hadden zij al gekeken naar het vijvertje, dat voor het winkelcentrum ligt, omdat zij al ervaring hadden met aquathermie. Net op dat moment kwamen wij langs met het idee om de energie uit het drinkwater te halen, aangezien onze leidingen heel dichtbij liggen. Zo is het balletje gaan rollen.

Er is een vergelijkende businesscase gemaakt, waaruit naar voren kwam dat het voordeliger en efficiënter was om de levering van duurzame koeling via de drinkwaterleidingen te doen. Bij het systeem voor de Westfield Mall of the Netherlands is gebruik gemaakt van het grondwatersysteem, een WKO als bodemenergiesysteem en per winkel een warmtepomp. De koppeling met het systeem van Dunea zorgt voor een goede regeneratie van de bron.

Wat mooie oplossing om samen tot zoiets te komen!

Ja, het was ook leuk om in de praktijk te ervaren dat deze oplossing ook écht voordelen heeft, zowel financieel als qua duurzaamheid. Het systeem draait nu een aantal jaar naar tevredenheid. De efficiency is goed, de prestatie is goed, wij zijn er heel blij mee.

Het project Westfield Mall of the Netherlands gaat over koudelevering aan een winkelcentrum. Staan er inmiddels nog andere projecten op stapel?

Zeker, we zijn op dit moment ook bezig met een aantal gebiedsontwikkelingen. Want er zijn ook grote leidingen van Dunea die door nieuwbouwwijken of geplande nieuwbouwwijken heen lopen. Daar zijn we met partijen in gesprek om te kijken of we daar een zeer lage temperatuur- of een bronnet kunnen realiseren.

Ook werken we samen met energieleveranciers, waar wij de TED aanleveren (Thermische Energie uit Drinkwater). Op dit moment hebben we diverse projecten lopen bij verschillende typen afnemers. We kijken naar nieuwbouw, maar we kijken ook naar bestaande bouw. We zitten ook in een PAW-project (Programma Aardgasvrije Wijken) in Voorburg. Daar kijken we samen met woningcorporaties en de gemeente of we een aantal wooncomplexen van het aardgas kunnen halen met aquathermie. Het is echt een brede zoektocht naar kansrijke locaties waar warmte of koude nodig is.

Dunea wil daarmee bijdragen aan de energietransitie, maar zitten er voor jullie dan ook nog andere voordelen aan?

Ja, zeker! Dat is de mooie combinatie met bodemenergie; eigenlijk is het een win-win situatie. Je kunt je voorstellen: op het moment dat wij in de zomer warmte leveren, dan koelt het drinkwater af. Dat komt de lokale waterkwaliteit ten goede. Daarom is de combinatie met bodemenergie zo waardevol. De energieopslag zorgt er dus voor dat je zowel een voordeel kunt halen op drinkwatervlak als op energievlak.

Zien jullie ook kansen om bodemenergie toe te passen in waterwingebieden?

Niet ‘binnen’ waterwingebieden. Die zijn beschermd. Alle activiteiten behalve grondwaterwinning zijn daar verboden en dat is niet voor niets, daarbinnen zien wij geen mogelijkheden. Dunea maakt water met behulp van de duinen. De grondwaterbeschermingsgebieden concentreren zich ook vooral rondom de duinen. Het voorzieningsgebied ligt voornamelijk stedelijk en voor zo’n 85% tot 90 % buiten het grondwaterbeschermingsgebied. Wat er binnen het grondwaterbeschermingsgebied ligt, is voor een heel groot gedeelte natuur. Dus als het gaat om bodemenergie in de gebouwde omgeving in de voorzieningsgebieden: dan moet dat wel lukken!

Dat klinkt heel goed. Hebben jullie ook nog andere projecten naast thermische energie uit drinkwater?

Dunea Warmte en Koude mag in de hele warmteketen een rol spelen. We richten ons nu vooral op de bron, maar we mogen óók warmtenetten aanleggen en warmte leveren aan eindklanten. Hiervoor hebben wij een groeistrategie geformuleerd. We kijken daarbij nadrukkelijk naar kansen om bij te dragen aan de energietransitie. Voor ons liggen er ook kansen in 5e generatie warmtenetten met zeer lage temperatuur infrastructuur en wij zien ook kansen in opslag van thermische energie, en op termijn ook wel in de levering ervan, al dan niet samen met partners. Zo werken we al regelmatig samen met partijen als Firan en NetVerder, met wie wij prima complementair aan elkaar kunnen zijn.

Dus het type dienstverlening zou kunnen uitbreiden

Ik heb ooit begrepen dat bodemenergie afstamt van waterwinning in de duinen, volgens mij worden daarbij zelfs dezelfde BRL’s* gehanteerd. Het is heel erg vergelijkbaar qua techniek. *BRL is de beoordelingsrichtlijn waarin alle eisen, voorschriften en wetten zijn opgenomen die van toepassing zijn op het product/proces en de bepalingsmethode om aan te tonen dat het product aan deze eisen voldoet.

Over BRL gesproken: we weten dat bodemenergie een streng gereguleerde energieoplossing is. Er gelden wettelijke regels en eisen, en een verplichte certificering voor het plaatsen van systemen. Zijn wat jullie betreft de huidige grondwaterbeschermingsgebieden en boringsvrije zones afdoende voor het beschermen van het grondwater?

Het is goed om daarbij onderscheid te maken in open en gesloten bodemenergiesystemen. Voor open systemen werkt de regulering goed. Er zijn eisen, er moet er een vergunning worden aangevraagd en er is toezicht. Er moet wel goed gekeken worden naar de thermische invloed van bodemenergie, je kunt niet 1 meter naast een grondwatergebied een WKO boren. Dat gebeurt in de praktijk ook niet. Voor gesloten systemen is er alleen een meldingsplicht, daar zou het een en ander nog wel wat beter gemonitord kunnen worden tijdens het gebruik, daar zou meer toezicht op mogen zijn. Dat zou eventuele zorgen over mogelijke risico’s voor drinkwater weg kunnen nemen.

Wordt het gebruiken van thermische energie uit drinkwater vaak toegepast in Nederland?

Eigenlijk zijn er aardig wat projecten waarbij dit al gebeurt, kijk maar eens op de projectenkaart op de website van het Netwerk Aquathermie en filter dan eens op TED.

Heb je zelf nog dingen die je ons mee wilt geven?

Aquathermie heeft een grote potentie, en de combinatie met bodemenergie voor seizoensopslag is cruciaal. De installaties voor TED vanuit drinkwaterleidingen zijn relatief eenvoudig, nemen weinig ruimte in, je ziet en hoort ze niet. Dit soort systemen wordt vaak voor wat grotere projecten toegepast, zoals een woonwijk of appartementencomplexen. Gemeenten kunnen voor thermische energie uit drinkwater bij de desbetreffende drinkwaterbedrijven te rade gaan. Om de mogelijkheden van bodemenergie in Nederland te ontdekken, kun je de WKO-tool raadplegen. Deze geeft weer of een locatie geschikt is voor een open (seizoensopslag) of gesloten bodemenergiesysteem. Met die uitkomst kan een aanvullend haalbaarheidsonderzoek worden gedaan, waarna concrete stappen kunnen worden gezet richting hernieuwbare warmte en koude.