Zowel individuele nieuwbouwwoningen als appartementengebouwen worden steeds vaker verwarmd met warmte uit de bodem. De belangrijkste redenen hiervoor zijn: betrouwbaarheid, comfort, energie-efficiëntie, robuustheid en de extreem lange levensduur van deze gasloze techniek. Als branchevereniging geven wij gemeenten en woningcorporaties graag nuttige handvatten voor het inzetten van deze duurzame warmte in woonwijken.

Allereerst een korte uitleg: Bodemenergie is het gebruik hernieuwbare warmte en koude uit de bodem. Deze energie kan worden gebruikt als duurzame bron voor collectieve warmtesystemen én individuele systemen, die beide belangrijk zijn voor het behalen van de klimaatdoelstellingen. In dit artikel gaan wij specifiek in op de ins & outs van individuele systemen voor de wijkaanpak.

 

Individuele bodemenergiesystemen

Met behulp van warmtepompen wordt hernieuwbare warmte (en koude) uit de bodem gehaald om gebouwen mee te verwarmen en te koelen. Daarom noemen we dit type warmtepompen ‘bodemgekoppelde warmtepompen’. Deze worden bij individuele systemen gekoppeld aan een gesloten bodemenergiesysteem (GBES). In het totale spectrum van oplossingen voor de warmtetransitie neemt grootschalige toepassing van GBES een belangrijke plaats in, doordat deze eenvoudig gefaseerd kunnen worden opgeleverd, geen distributienet nodig hebben en eigendom van de perceeleigenaar kunnen blijven.

 

Steeds vaker toegepast in seriematige bouw

Sinds de eerste seriematige toepassing van GBES ruim twintig jaar geleden, is in 2022 het aantal woningen met deze duurzame energievoorziening toegenomen van een handjevol tot enkele tienduizenden. In de beginjaren werd de techniek veelal toegepast bij vrijstaande huizen. Tegenwoordig worden ook nieuwbouwprojecten met seriematige bouw vaak standaard van GBES voorzien.

 

Zekerheid door verplichte certificering

Om gelijke tred te houden met de groeiende belangstelling voor bodemgekoppelde warmtepompen is in 2013 de AMvB Bodemenergie in werking getreden en is in de bodemenergiebranche in 2014 verplichte certificering ingesteld. Alle marktpartijen die bodemenergiesystemen ontwerpen, realiseren, onderhouden en beheren dienen hiervoor erkend te zijn.

 

Hulpmiddelen voor vergunningverleners en toezichthouders

Door het SIKB (Stichting Infrastructuur Kwaliteitsborging Bodembeheer) zijn voor het bevoegd gezag de BUM Bodemenergie (handleiding vergunningverlening bij bodemenergie) en de HUM Bodemenergie (handleiding voor toezicht en handhaving) uitgebracht, die als hulpmiddel dienen voor vergunningverleners en toezichthouders. In de BUM Bodemenergie deel 2 wordt specifiek ingegaan op de wettelijke criteria, maatwerkvoorschriften en de te volgen procedures bij de vergunningverlening. Ook biedt het SIKB de ITGBES-rekentool waarmee de interferentie tussen kleine gesloten bodemenergiesystemen vastgesteld kan worden.

 

Registratie bij de gemeente

Voor kleine GBES-systemen geldt dat zij voorafgaande aan de ingebruikname via een melding geregistreerd dienen te worden bij de gemeente. Bij de meldingsprocedure worden kenmerken van het aangelegde systeem geregistreerd waaronder de situering van de boringen, de energievraag en de mogelijke invloed op omliggende bodemenergiesystemen.

Binnen de hierboven beschreven structuur kunnen gemeenten of projectontwikkelaars op betrekkelijk eenvoudige wijze bodemenergieplannen opstellen voorafgaande aan de ontwikkeling van een wijk of cluster van woningen. In een bodemenergieplan wordt op voorhand vastgesteld op welke wijze de ondergrond optimaal wordt benut als duurzame energiebron.

 

Bodemenergieplannen en keuze aanpak

Door het opstellen van een bodemenergieplan en mogelijk het instellen van een ‘interferentiegebied’ wordt lokaal maatwerk geleverd en wordt rekening gehouden met specifieke wensen. De toekomstige bewoner krijgt met een dergelijke aanpak zekerheid en duidelijkheid over het langjarig (langer dan 50 jaar) efficiënt gebruik van de bodem als energiebron. Zo faciliteert de gemeente het doelmatig gebruik van de bodem als duurzame energiebron en wordt aan de gebruikers vertrouwen gegeven.

Bij het gebruik van gesloten bodemenergiesystemen in een collectieve toepassing zoals bij veel appartementengebouwen of bij woningclusters, ontkomt men niet aan het ontwikkelen van ‘governance’ bij collectieve aanleg, beheer en exploitatie. Bij veel appartementengebouwen kan een VVE hierbij een rol spelen, voor clusters van woningen of een wijkaanpak zal deze structuur moeten worden opgezet en beheerd.

 

Een voorbeeldwijk uit de praktijk

De keuze voor een aanpak met individuele GBES-systemen, ook wanneer toegepast in grote nieuwbouwwijken, kent belangrijke voordelen in vergelijking tot een collectief systeem. Een voorbeeld hiervan is de gasloze wijk Schoenmakershoek in de gemeente Etten-Leur met zo’n 1.500 nieuwbouwwoningen. Een groot deel van de woningen is in de periode 2005-2010 gebouwd en is dus al zo’n 10 tot 15 jaar in gebruik. Anno 2022 worden er nog steeds clusters van nieuwe huizen bijgebouwd.

Voorafgaande aan de bouw van de wijk is in 2004 met een modelmatige effectenstudie vastgesteld hoe zo’n grootschalige aanpak met een hoge energiedichtheid langjarig (meer dan 25 jaar) kan functioneren. Daarbij is vooral de energiebalans van belang. Met andere woorden, hoeveel energie wordt aan de bodem onttrokken voor verwarming en warm tapwater en hoeveel energie wordt door vrije koeling teruggevoerd in de bodem.

Om vast te stellen of de energiebalans in deze wijk goed werkt, is in de periode 2013-2019 de temperatuur in de bodem op een groot aantal waarnemingspunten in en rond de wijk gemonitord. De metingen tonen aan dat de bodemtemperatuur zich gunstig ontwikkelt en dat de gevolgde aanpak van deze grootschalige wijk zeer goed blijkt te werken.

 

Voordelen van de individuele aanpak met GBES

De bodemenergiebranche heeft veel ervaring opgebouwd in de wijkgerichte aanpak met bodemgekoppelde warmtepompen. Voor gemeenten heeft deze aanpak o.a. de volgende voordelen:

• Gemeente faciliteert grootschalige aanpak met bodemenergieplan en regierol, maar hoeft verder geen actieve rol in het bouwproces te spelen
• Geen grootschalige (voor)investering in de energievoorziening van de wijk. Gefaseerde wijkuitbreiding kan individueel of per cluster plaatsvinden
• Korte proceduretijd (melding). Geen tijdverlies en bureaucratie door aanbestedingsprocedure en contractvorming
• Individuele aanpak vereist weliswaar afstemming met de omgeving, maar legt de eindverantwoordelijkheid bij eigenaar
• De investeringskosten worden gedragen door de eigenaar. Deze heeft óók alle voordelen van de energiebesparing, de waardevastheid van de GBES-installatie en het voordeel van een waardevol energielabel bij verkoop van de woning
• Kwaliteit van ontwerp- en effectenstudie gegarandeerd door gecertificeerde aanpak

 

Conclusie

Individuele bodemgekoppelde warmtepompsystemen bieden veel voordelen voor gemeenten bij de wijkgerichte aanpak. Voor bewoners biedt deze aanpak ook veel voordelen, zoals de mogelijkheid een waardevaste investering in de woning te doen. In de energietransitie is GBES een goede oplossing die gericht kan worden ingezet bij de verduurzaming van woonwijken.

 

Meer informatie? Download hier de brochure Op bodemenergie kun je bouwen